Het Griekse concept van waarheid

Laten we herinneren aan de traditionele tegenstelling tussen filosofen, die de waarheid dienen, en vulgaire sofisten, die de kunst aanleren om mensen van alles en niets te overtuigen, voor geld. Deze tegenstelling, in haar zuiverheid en botsing, is natuurlijk te danken aan Plato, de demiurg van het denken. In zijn dialogen heeft Plato nooit opgehouden de sofisten, belichaamd in de personages Protagoras, Gorgias of Callicles, te bestrijden.
Plato

Plato

Het begrip waarheid bij de Grieken vereist allereerst vermelding van de immense figuur van Plato. Plato neemt de positie in - per definitie uniek in de geschiedenis van de westerse filosofie - dat hij de grondlegger ervan is. Er zijn vele, soms belangrijke, fragmenten van "pre-Socratische" denkers. Andere filosofen, vóór of tijdens Plato, kunnen aanspraak maken op infra-paginanaten onder de Beleid of de Banket. Maar het stichtende gebaar van de Westerse filosofie is inderdaad dat van Plato.

Als briljante, vruchtbare, strijdlustige en gezaghebbende geest liet Plato aan het westerse denken zijn alfabet en zijn structuur na - en een aantal hardnekkige misverstanden.

Filosofen versus sofisten

Laten we herinneren aan de traditionele tegenstelling tussen filosofen, die de waarheid dienen, en vulgaire sofisten, die de kunst onderwijzen om mensen van alles en niets te overtuigen, voor geld (gruwel! denkt de academicus, ook al wordt hij betaald door de belastingbetaler ;)).

Deze tegenstelling, in haar zuiverheid en botsing, is natuurlijk te danken aan Plato, de demiurg van het denken. In zijn "dialogen" heeft Plato nooit opgehouden de sofisten, belichaamd in de personages Protagoras, Gorgias of Callicles, te bestrijden.

Plato - de zuivere en belangeloze waarheid tegenover de sofisten, de huurlingen van de kennis: dit is de openingsscène van het westerse denken, en van het begrip waarheid bij de Grieken.

Drie kritieken op Plato

Er zijn drie redenen om de relevantie van dit verzet in twijfel te trekken.

Plato's dialogen worden aangeboden als een reeks van dialogenDit in tegenstelling tot de sofistische wijze van argumenteren, die van het pleidooi, de oratie, de declamatie. Kortom, de tirade, gericht op het overtuigen van de gesprekspartner door een soort retorische verblinding.

1/ Karikaturen van sofisten

Plato's dialogen zijn echter nooit alleen met zichzelf. Plato pretendeert niet een verslag te geven van echte dialogen, gehouden in de peristyle van zijn school of op het openbare plein. Het zijn inderdaad uitsluitend "dialogen" van Plato met Plato - dat wil zeggen evenveel monologen.

Probeert Plato bij gebrek aan echte dialogen niet de gedachten van zijn "tegenstanders" weer te geven?

De archetypische figuur van de sofist in de Platonische dialogen is Callicles, de synthese van het sofistische denken. Callicles heeft nooit bestaan; hij is een puur product van Plato's verbeelding. Bovenal ondersteunt Callicles een definitie van waarheid die zo karikaturaal is - als de rede van de sterkste, fysiek! - dat geen enkele echte sofist ooit is gevonden om dit borborygma te verdedigen. Deze reductie van waarheid tot pure willekeurige. Dat een 12-jarig kind het zou weerleggen zonder honderden pagina's "dialoog" (Gorgias).

Formeel beminnelijk, open, aangenaam en tolerant lijkt de structuur van de Platonische "dialogen" een eenvoudige stilistische keuze. Dit geeft geen informatie over de inhoud van de Platonische benadering.

2/ Een absolutistische opvatting van de waarheid

De tweede reden om vraagtekens te zetten bij de Platonische dialogen is het begrip waarheid waaruit zij voortvloeien. Er is nauwelijks waarheid, volgens Plato, alleen Waarheid. Die verlichte geesten - meestal de zijne - moeten abstraheren van de smurrie van meningen, bijgeloof en "sofisme".

Plato stelt zijn concept van Waarheid uitdrukkelijk tegenover het "relativisme" waarmee hij de sofisten beschuldigt. Aldus Protagoras, reeds geciteerd, volgens wie de mens de maat van alle dingen is.

Het Platonische concept lijkt echter niet alleen objectivistisch - er is een objectieve waarheid voorbij emoties en bijgeloof - maar ook maximalistisch. Zelfs 'imperialistisch', in die zin dat Plato waarheid vereenzelvigt met schoonheid en goedheid. Wat waar is, is mooi; wat onwaar is, kan niet mooi zijn. Wat mooi is moet waar en goed zijn, en het kan niet anders.

Zo beweert Plato in zijn monologen zoveel eeuwige en universele juweeltjes te verankeren. Dit zijn de Ideeën - en geen vulgaire subjectieve ideeën - van het Ware, het Mooie en het Goede. Een ambitieus project!

Niemand zou zich tegenwoordig nog wagen aan een dergelijke maximalistische stelling, die bovendien zo gemakkelijk te weerleggen is.

Niet alleen zijn het Mooie en het Ware geenszins "co-extensief" - identificeerbaar - maar de twee begrippen zijn ook vreemd, heterogeen aan elkaar. Wie zou de schoonheid van een beeldhouwwerk, een schilderij, een gezicht of een landschap als waar durven omschrijven? Zeker, men kan "mooi" de kracht van een demonstratie vinden. De begrippen Mooi en Waar delen een snijpunt; maar hun essenties zijn even vreemd aan elkaar als een stralende zonsondergang aan boekhouding of gerechtelijke waarheid.

3/ Zeer lokale waarheden

Tot slot, wat zijn die waarheden die Plato beweert te onthullen? Het begrip waarheid bij de Grieken verdient enige toelichting! Hoeveel van deze waarheden zouden vandaag de dag als waar worden beschouwd? Zijn de Griekse goden waarheden? Is de identificatie van het ware en het schone - en het rechtvaardige - een waarheid? De intrinsieke superioriteit van een oligarchisch regime boven democratie, waarheid of mening? Is de noodzaak om kinderen bij hun ouders weg te halen en onder de hoede van de overheid te plaatsen een waarheid? Is slavernij waar, mooi, goed en rechtvaardig?

De platonische waarheid lijkt even naïef in concept als onwaar en vreselijk "gesitueerd" in haar concrete afleidingen.

Het geheel van het Platonische werk en aanpak lijkt dus een onderneming van overreding ten dienste van een eigenzinnig wereldbeeld. A Weltanschauung met duizend retorische trucs om zich te tooien met de attributen van de universele waarheid om zijn gesprekspartners beter te overtuigen.

Plato de sofist?

Dat is de Platonische definitie van Sophistiek.

Laten we echter oppassen dat we de voorwaarden van de tegenstelling omkeren, door de sofisten als de houders van de "ware waarheid" aan te merken tegenover de meest bekwame retorische kunstschilder aller tijden: Plato.

Deze omkering, die Friedrich Nietzsche voortdurend toepaste op alle onderwerpen, zou te gemakkelijk zijn - kinderachtig zelfs. Want over welke sofisten hebben we het? Verdienen "sofisten" het om als zodanig gecategoriseerd te worden?

Laten we voorlopig bedenken dat de waarheid waarvan we onze gesprekspartner proberen te overtuigen een rijkere en meer genuanceerde definitie verdient dan het soort wiskundige karikatuur dat Plato en, met hem, het grootste deel van de westerse traditie biedt.

Wat als de sofisten gelijk hadden?

Vanuit de observatie van de natuur drogreden - Aangezien de Platonische dialogen, in de zin van Plato's definitie van waarheid, en de manifeste valsheid van het "ideale" waarheidsbegrip, is het verleidelijk een "Nietzscheaanse" omkering van de termen in kwestie te overwegen: wat als de sofisten gelijk hadden? Wat als het Sophistische concept van waarheid inderdaad waarachtiger was dan dat van de Platonisten?

De bijdrage van de postmodernisten

De "postmoderne" denkers - Jacques Derrida, Michel Foucault - hebben dit project op methodische, volmaakte, coherente en rationele wijze uitgevoerd.

Op briljante wijze hebben deze auteurs aangetoond dat de aanspraak op een universele waarheid, ongrijpbaar in tijd en ruimte, een bedrog is, en om bijgevolg de "deconstructie" te eisen van tradities, filosofieën, praktijken, gedachten en instellingen die beweren voort te komen uit een objectiverende visie op waarheid, schoonheid of goedheid.

Deze benadering is consistent. Men is geneigd hierin de wedergeboorte te lezen van een sofistische benadering in de beste kritische en sceptische zin van het woord.

Maar wat is het begrip sofisme van waaruit de postmodernen vertrekken? Is het het kritische, rijke en kleurrijke concept van een Protagoras en een Prodicus?

Sommige denkers beweren dat de categorie "sofisten" niet bestaat. Dat het idee dat er een familie van sofistische gedachten bestaat een Platoonse schijnvertoning is. Deze polemiek tegen Plato is overdreven. De categorie van de sofisten is legitiem, rationeel en gefundeerd, in twee opzichten. Ten eerste staan de sofisten inderdaad tegenover Plato, die beweert alles wat aan hem voorafgaat te weerleggen en te overtreffen. Vanuit dit gezichtspunt is de categorie sofisten gewoon handig, en in overeenstemming met de aanvaarding van de traditie. Bovenal, als de sofisten inhoudelijk verschillen - al was het maar door hun studieobjecten: taal voor de één, het bestuur van de stad voor de ander, waarheid voor een derde - zijn ze verenigd in dezelfde kritische, pragmatische, empirische visie op de werkelijkheid, gekenmerkt door epistemologische nederigheid. Het begrip waarheid bij de Grieken, en bij de sofisten in het bijzonder, verdient zeker beter dan de karikatuur die Plato biedt!

Heruitvinding van de Platonische karikatuur van de sofisten

Is dit het sofistische concept waaruit de postmodernen voortkomen? Helemaal niet, wat ze er ook van mogen vinden. In feite, wanneer postmodernen zich beroepen op de sofistische visie op de werkelijkheid, is het de karikatuur Platonisch van de sofisten die telkens weer opduikt, die van een zuiver relativistische visie op de werkelijkheid.

Postmodernisten zijn heruitvinders van het relativisme, volgens welke er geen waarheid bestaat, alleen meningen. In deze opvatting wordt het idee zelf van "werkelijkheid" - als een werkelijkheid onafhankelijk van het discours - verworpen, bespot en belachelijk gemaakt.

Kortom, Plato's claim om de waarheid te belichamen tegenover het zelfingenomen relativisme van de sofisten lijkt ongegrond. En de sofisten verdienen beter dan de karikatuur die Plato en de postmodernisten van hen maken!

Cogito Bibliotheek, 2023. Het begrip waarheid bij de Grieken en de bronnen met het label 'Cogito Bibliotheek' mogen vrij worden gereproduceerd, geciteerd en gekopieerd, zelfs in hun geheel, op de enige voorwaarde dat een hyperlink naar de pagina van de geleende bron wordt opgenomen.

Leren om te slagen

Alle Cogito oplossingen

Contacteer ons